Os xirasois cegos

"Sabían polo alférez capelán que non todos os condeados a matar eran xa fusilados. Intervencións de familiares, recomendacións especiais, xestos arbitrarios de graza, ían reducindo o número de executados a medida que pasaban os meses. Sabíase de moitos que ían da cuarta galería á Prisión de Dueso, ou a Ocaña ou a Burgos. Por iso só pensaban en que pasase o tempo, que discorrese todo o lenta e brutalmente que quixese, pero que houbese unha semana máis, un día máis, incluso unha hora máis. Seguramente esa era a razón pola que todos tentaban pasar desapercibidos, desleídos no gris sucio das paredes da cela colectiva.
Os primeiros meses, cando aínda o frío estaba fóra dos seus ósos, había sempre alguén que, encaramado aos barrotes da fiestra que daba ao patio, gritaba ¡Viva a República! cando os da cuarta, ao amencer, ían subindo aos camións. Adeus, compañeiro, adeus, amigo. Vingarémoste. Con todo, aos poucos, eses acenos fóronse apagando, fixéronse escuros como se foi escurecendo o amencer."

Alberto Méndez: « Los girasoles ciegos ». Ed. Anagrama

"Unha fotografía do xeneral Franco con gorro cuarteleiro colgaba, rideiro e fera, da parede do fondo xunto a un crucifixo de madeira. Aquela sala baleira, antes aula escolar a xulgar polo enorme encerado que cubría a parede do fondo, recollía o son dunha actividade enérxica no exterior que se traducía no eco incesante de portazos, ordes taxantes e pasos apresurados. Pero alí dentro prevalecía o silencio. Os tres soldados de custodia permanecían como estatuas ao fondo do aula, non como estatuas
guerreiras senón coa inmobilidade de fatígaa, sen épica. Juan lembrou demasiadas cousas ao mesmo tempo e sentiu demasiados medos para seguir en pé. Apoiou unha man sobre o pupitre do secretario que estaba á súa dereita, tratando de non deixarse levar polo vértigo, pero un manotazo inmisericorde do ilustrador de estandartes fíxolle perder o equilibrio e caer de costas sobre o caderno. Recibiu outro golpe, esta vez nas costas, mentres o albino lle berraba que ti asines, fillo de puta. Podía telo feito máis rápidamente, pero incorporouse cunha premiosidade doorosa. Si, señor, acertou a dicir. Deixouse caer coa suavidade das pálpebras do bebedor de éter e quedou tendido no chan, enrollado sobre si mesmo.
Facía moito frío. En parte a fame, en parte a dor, en parte o medo, en parte a súa condición de vencido, mantiveron a Juan Senra nun estado de semiinconsciencia no que penetraban os movementos, pero non as palabras. Dous homes arrastrábano polos pés ata un lugar húmido e escuro onde había outras persoas inmóbiles. A porta pechouse con forza e, antes de perder completamente o sentido, alguén lle pasou un brazo por detrás, levantouno suavemente e preguntoulle Juan, que che fixeron? Sentiuse protexido cando oíu que lle chamaban polo seu nome e deixouse rodar pola inconsciencia.
Cando o trasladaron á noitiña xunto cunha reata de presos ao cárcere, non soubo ben por que todos foron enviados á cuarta galería e el, con todo, á segunda. O cárcere tiña unha xerarquía perfectamente establecida: na segunda galería esperaban os que ían ser condeados a morrer, na cuarta contaban os minutos quen xa foran condenados."

Alberto Méndez: « Los girasoles ciegos ». Ed. Anagrama

"Unha das cousas que máis me sorprende é que, inevitablemente, todos
tiñamos lembranzas da guerra civil, do cerco de Madrid, dos acosos das
bombas e dos obuses. Con todo nunca falabamos diso.
No colexio, Franco, José Antonio Primo de Rivera, a Falange, o Movemento
eran cousas que apareceran por sorpresa, que caeran do ceo para poñer orde no caos, para devolver aos homes a gloria e a cordura. Non había vítimas, eran heroes, non había mortos, eran caídos por Deus e por España, e non había guerra porque a Vitoria, ao
escribirse con maiúscula, era algo máis parecido á forza da gravidade
que á resolución dun conflito entre os homes."

Alberto Méndez: « Los girasoles ciegos ». Ed. Anagrama

Pa negre

 

"O mundo das mulleres era máis amable e gracioso, mais non era autónomo, xiraba sempre en torno dos homes: as súas comidas, as súas merendas, a súa roupa, os seus zurcidos, as súas mudas, o seu humor, os seus cambios, as súas ordes, os seus invitados, os seus amigos, a súa limpeza, os seus silencios... As mulleres non dispuñan de tempo para elas, non podían parar en todo o día de dar voltas no círculo dos homes, todo o día preparando a chegada dos homes, a saída dos homes, a ausencia dos homes, as necesidades dos homes... Algún día, nalgún momento, abríase un espazo no que coincidían dúas ou tres mulleres nun descanso, uns minutos a media mañá, un anaco a media tarde, pola noite, cando os homes saían despois da cea ou subían descansar e deixaban soas ás mulleres e á rapazallada, e entón podíanse escoitar sospiros, risas, confidencias, segredos, laios, desexos, recomendacións..., todo en voz baixa ou a media voz, susurrado xunto ao oído, todo dito coa mirada e a atención posta no chanzo da escaleira, no resquicio da porta, na luz da fiestra..., por medo a que chegasen os homes e as atrapasen naquela mínima expansión case obscena, naquel pequeno desbordamento, nun leve descanso que non merecían porque os homes traballaban duro de sol a sol e as mulleres só facían os seus labores, os homes sacaban a súa forza ao exterior e quedaban exhaustos mentres que as mulleres só tiñan maña, destreza e astucia para as súas cousas e o esforzo que empregaban nos seus quefaceres domésticos non chegaba máis alá da amplitude da súa saia ou da superficie do fregadeiro. (...)"

Emili Teixidor: Pan negro. Ed. Seix Barral.

"A miña nai era a segunda de doce fillos dunha familia de campesiños, da parte máis pobre e apartada das Guillerías. Aos nove ou dez anos xa traballaba na fábrica La Bola, no pobo onde despois se instalaría con meu pai. Traballaban xeiras de dez horas e algunhas obreiras eran tan pequenas que tiñan que subirse ás caixas de canelas para chegar coas mans a anudar os fíos das máquinas de fiados. Dez horas de traballo ata que se impuxo a xeira de oito horas e o descanso dominical. E a prohibición de traballar aos menores de dez anos. Pero iso foi cando ela xa tiña catorce ou quince e entón soñaban co que chamaban a "semana inglesa" -a semana dos ingleses, segundo ela- para non ter que traballar os sábados. (...)"

Emili Teixidor: Pan negro. Ed. Seix Barral.

"Pero a primeira vez que visitei a cidade, nada máis baixar no tren na praza de Cataluña, chegoume unha bafada de aire podre á cara que me desagradou profundamente. Había policías e gardas civís en todos os apeadeiros, a partires das estacións dos arredores de Barcelona ata a parada final de praza de Cataluña, para controlar aos estraperlistas. E puden comprobar o que tiña oído, que antes de chegar á estación, homes e mulleres botaban pola fiestra do tren saquiños de alimentos ou de pan branco a alguén que os recollía entre os raís ou nas marxes. Despois, ao sair á rúa, o fragor e o traxín, o xentío e os coches mareáronme. Pensei que eu non podería vivir naquela cidade inabarcable, gris, fedenta. Notaba que me faltaba a visión do bosque, do verde, das montañas do fondo, que os ollos botaban de menos outra paisaxe para perderse. A cidade non tiña fondo nin verdor e os edificios cortaban o ceo, borraban o horizonte, tapaban a vista. As árbores eran raquíticas, parecéronme enfermas, tísicas."

Emili Teixidor: Pan negro. Ed. Seix Barral.

"As voces dos tertulianos chegaban amortiguadas e medio perdidas polas paredes do corredor, eu non facía nengún caso delas pero ás veces, en moi poucas ocasiónsse algunha palabra ou frase espertaba a miña curiosidade, prestaba atención e achegábame á porta para seguir a conversa. Non entendía nada e só sabía que saltaban dun tema a outro cunha lixeireza admirable, tan pronto falaban das misións que o bispado organizaba nos pobos das comarcas da diócese para reconvertir o mundo do traballo -falaban moito do mundo do traballo, nunca do mundo obreiro do que falaba o meu pai-, e dos centros católicos que debían acoller e encarrilar ese mundo desbaratado, como da loita contra os maquis ou o maquis e a incomprensión das democracias podres, como das diferentes pólas de Acción Católica ou de se conviña ou non un cambio de municipio e de como equilibraban os seus candidatos cos que propoñía Gobernación en Barcelona e o goberno de Madrid. (...)"

Emili Teixidor: Pan negro. Ed. Seix Barral.

Rifa de gatos

“ (...) Mentres espera a que o camareiro o atenda, [Anthony Whitelands] bota unha ollada ao xornal. Dos grandes titulares e o derroche de signos de admiración saca unha impresión xeral pouco atraínte. En moitas localidades de España houbo choques entre grupos de partidos rivais co resultado aciago de algúns mortos e moitos feridos. Tamén hai folgas en varios sectores. Nun pobo da provincia de Castellón o crego foi expulsado polo alcalde e organizouse un baile dentro da igrexa. En Betanzos a un Santo Cristo cortáronlle a cabeza e os pés. A clientela do bar comenta estes sucesos con acenos grandilocuentes e frases sentenciosas mentres dan furiosas caladas aos seus cigarriños.”

Eduardo Mendoza: Riña de gatos, p. 18.

Verbas do duque de Igualada:

“ - Que estoure a revolución só é cuestión de tempo. A mecha está encendida e nada a pode apagar xa. Vou ser sinceiro con vostede, señor Whitelands, eu non teño medo á revolución. Non son tan cego que non vexa a inxustiza que ten imperado en España durante séculos. Os meus privilexios de clase non me impediron en varias ocasións apoiar medidas reformistas, empezando pola reforma agraria. A xestión das miñas fincas e o trato cos parceiros ensináronme máis neste senso que todos os discursos, os informes e os debates duns políticos de café, corredor e ministerio. Creo posible unha modernización das relacións de clase e do sistema económico que redundaría en beneficio do país en xeral e, en definitiva, en beneficio de todos os españois, ricos ou pobres. ¿De que sirven as riquezas se a propia servidume está afiando o coitelo que nos cortará o pescozo? Pero para a reforma é demasiado tarde. Por desidia, por incompetencia ou por egoísmo, non houbo entendemento e a estas alturas unha solución pacífica do conflito dista de ser viable. Hai ano e pico estourou unha revolución comunista en Asturias. Foi sofocada, mais, mentres durou, cometéronse moitos desmáns, especialmente contra o clero. As momias das monxas foron sacadas dos seus sartegos e ultraxadas, o cadáver dun dos moitos cregos asasinados foi exposto á irrisión pública cun cartel que dicía: véndese carne de porco. Eses actos non son propios de comunistas nin responden a nengunha ideoloxía, señor Whitelands. Son simple salvaxismo e sede de sangue. Logo intervíu o Exército e a Garda Civil e a represión foi terrible. Toleamos, e non hai máis que falar.”

Eduardo Mendoza: Riña de gatos, pp. 37-38.

“Co volco electoral do pasado 16 de febreiro, o señor Mallol fíxose cargo da Dirección Xeral de Seguridade nun mal momento. Os conflitos multiplícanse, as instrucións emanadas do Goberno son titubeantes e contraditorias, e nen sequera sabe se se pode confiar nos seus propios subordinados, herdados do goberno anterior, aínda que tamén este os herdou do anterior, e así ata o infinito. (...)

O relato [do teniente coronel don Gumersindo Marranón] foi monótono mais non tranquilizador: en Madrid e no resto de España queimáronse varias igrexas. Pola hora en que se produciron os sucesos, non había fieis nos locales afectados, e os danos materiais foron mínimos. Nalgúns casos os revoltosos limitáronse a queimar papeis e trapos no adro do templo e a facer máis fumeirada que outra cousa. Autos simbólicos, sen que se poida descartar a autoría da propia dereita con fins de provocación. Se é así, conseguiron o seu propósito, porque morreu un bombeiro en Madrid mentres trataba de sofocar un dos lumes e prepárase unha manifestación de repulsa á que non faltarán os falanxistas. Por se isto fose pouco, Falange Española convocou un acto no cine Europa para o vindeiro sábado ás sete da tarde. Un mes antes, con motivo da campaña electoral, xa celebrara un mitin no mesmo lugar, con afluencia de público. Naquela ocasión o asunto saldouse sen incidentes graves. Pero entón cada partido estaba distraído coa súa propia campaña. Agora as cousas son distintas. Don Alonso [Mallol] pregunta o motivo do mitin. O teniente coronel encóllese de ombreiros. Non o sabe; barrunta que será para xustificar o descalabro das eleccións, nas que Falange non conseguíu un só escano, e para plantexar ante as bases a política futura. Falange non parece disposta a desaparecer, e se quere seguir tendo presenza na vida política española, algo ha de inventar.”

Eduardo Mendoza: Riña de gatos, pp. 168-169.

[Na casa do duque de Igualada, con Mola, Queipo de Llano e Franco]:

“Un golpe de Estado non é cousa fácil. En primeiro lugar, non se pode contar coa unidade interna do Exército: algúns xenerais son republicanos convencidos; outros non o son, mais o seu código de honra impídelles sublevarse contra un Goberno lexitimado polas urnas. Moitos oficiais e cadros medios, con mando en praza, son de esquerdas ou simpatizan con sectores da esquerda. Por último, non se pode contar a cegas coa obediencia da tropa, nin coa aptitude dun atallo de caloyos sen experiencia en combate. A estes problemas ven solución fácil os africanistas: o golpe de Estado darao a Lexión e, se fai falla, traerase de Marrocos aos Regulares; os mouros son leais e estarán encantados de facer unha guerra colonial ao revés. Sen embargo, este recurso non soluciona o aspecto máis grave da cuestión. Os frecuentes pronunciamentos do século XIX tiveron como esceario unha España agrícola, por non dicir feudal, cunha poboación illada, ignorante e indiferente á política. Hoxe é todo o contrario. Se o golpe atopa resistencia armada e desemboca nunha verdadeira guerra civil, un exército unido e competente sen dúbida gañará batallas en campo aberto, pero non poderá controlar as cidades e os centros industriais, sobre todo se, como parece a Garda Civil e a Garda de Asalto non se suman ao levantamento. Contra esta eventualidade habería que recorrer aos grupos irregulares de extrema dereita: son numerosos, teñen experiencia na loita de rúa e están desexando entrar en acción. Pero os inconvenientes saltan á vista: ao non estar encadrados na estrutura militar, os membros destes grupos obedecen aos seus propios xefes e a ninguén máis. Un dos xenerais presentes estivo negociando cos tradicionalistas navarros e saíu escarmentado. A cambio da súa colaboración, os requetés pedían moitas cousas, unhas razoables e outras fantásticas e, por engadidura, os traballosos acordos nin sirven nin duran a causa das continuas disidencias no seo do grupo. Finalmente chegou á conclusión de que, aínda perseguindo obxectivos comúns, estas organizacións paramilitares, con moita ideoloxía e pouca disciplina, son o contrario do Exército. Con todo, conseguíu un principio de pacto cos requetés. Máis difícil é a relación coa Falange. Nengún dos militares presentes sinte o menor aprecio polo partido e menos aínda polo seu xefe, quen ten insultado reiteradamente a militares insignes por non ter apoiado no seu día a Ditadura de Primo de Rivera. José Antonio considera ao Exército culpable por acción ou omisión da ruina do seu pai e non ten empacho en propagar o seu despeito de palabra e obra: anos atrás, un dos xenerais presentes recibíu un puñetazo por esta causa en lugar público, en presenza de testemuñas. O agresor foi expulsado do Exército, mais o agredido conserva aínda moi vivo o escozor do agravio.”

Eduardo Mendoza: Riña de gatos, pp. 283-285.

Verbas do presidente do Consello de Ministros, Manuel Azaña:

“Pasei unha longa tempada en París -segue a dicir en direción ao inglés, porque os outros xa o saben-, antes da guerra do 14. (...) Por este motivo asistín nunha ocasión a unha conferencia sobre Tiziano a cargo dun compatriota de vostede, un profesor de Oxford ou de Cambridge. Home de mediana idade, guapo, elegante, algo amaneirado de xestos, cun aire de falsa inseguridade, mais moi documentado e moi intelixente, cunha cultura asombrosa, tan distinto dos nosos eruditos engolados e ignorantes. Impresionoume tanto que aínda lembro o seu nome: Garrigaw. Dedicou toda a conferencia a un só cadro: A morte de Acteón. Non era unha das obras expostas no Louvre, nen en nengún outro museo. Polo visto pertencía e seguramente aínda pertence a un afortunado particular. Para a conferencia dispuxemos dunha fermosa copia, sobre a que o profesor nos foi amosando os diferentes detalles dese curioso episodio mitolóxico. Como é de supor, fascinoume a fábula e o xeito de representala. Non sei se vostedes a teñen presente. O xove Acteón vai de caza e por azar sorprende espida a Diana; a esquiva deusa lánzalle unha frecha e convérteo en cervo que acto seguido é esnaquizado pola xauría do propio Acteón, sen que este poida facer nada para evitalo. Para pintar este suceso, Tiziano elixe un punto medio no decurso da fábula: o esencial xa ten acontecido ou está por acontecer. Quen non sabe o comezo e o final do conto quédase co xexún. Tal vez cando Tiziano pintou o cadro a mitoloxía grega era coñecida por todos. Eu dubídoo. Algunha outra razón levou ao pintor a elexir ese momento e non outro. O momento en que a falta xa foi cometida e a frecha foi lanzada. O demáis é cuestión de tempo: o desenlace é inevitable. Teñan paciencia coas miñas divagacións.(...)

- Moitos pensan que estamos xustamente nesa situación. A falta irreparable xa foi cometida, a frecha deixou atrás o arco; só nos queda esperar a que os nosos propios cans nos fagan anacos. A min gustaríame pensar doutro xeito. Direilles máis. Eu coido que a frecha que nos pode matar é precisamente o derrotismo de todos. Nunca en España houbo un consenso tan amplo como hoxe. A convicción unánime de que imos de cabeza ao desastre.”

Eduardo Mendoza: Riña de gatos, pp.336-338.

“Aos socialistas, o implacable desgaste dos pactos electorais e a xestión política obrigáronlles a radicalizar a súa postura para impedir que os obreiros abandonen a UGT e se vaian á CNT, onde os anarquistas manteñen a pureza de principios grazas ao abandono de calquera posibilismo e o exercicio da irresponsabilidade. Deste xeito, levados a un discurso revolucionario que ao seu xuizo é só unha frivolidade, os socialistas séntense obrigados a tomar o poder igual que o fixeron os bolxeviques en Rusia. Rexeitan de plano calquera forma de avenencia apelando, non sen razón, á brutal represión de que foi obxecto a clase obreira, tanto por parte da Monarquía como por parte da República. Pero a súa decisión, hoxe por hoxe, é un suicidio. Neste senso, a dereita é máis sensata: defende os intereses dos menos e en consecuencia non ha de contentar a unha masa exasperada que esixe resultados palpables e inmediatos. A dereita pode esperar, porque non pasa fame, e só recorrerá á rebelión armada se non ve outra saída. Os grupos extremistas da dereita, como os tradicionalistas ou os presuntos fascistas da Falange, son catro gatos aos que os seus amos atan curto coa correa da cicatería. Canto ao Exército, Azaña tenlle tomado o pulso; non en van foi ministro da Guerra no primeiro Goberno republicano. Contra da opinión máis extendida, Azaña cre que os militares non desexan acabar cunha República que no fondo tamén é a súa. Cando puideron defender á Monarquía, pola que avogan hoxe coa boca pequena, non moveron un dedo, nin o farán agora para derrubar a República. Deixando á marxe aos militares africanistas, que lle dan verdadeiro medo, os demáis están lastrados pola incompetencia, a folgazanería e a maraña da xerarquía. O Exército español no presente é unha institución caduca, indolente, desorganizada, sen medios materiais e sen moral, que fixo un triste papel en Cuba e nas Filipinas no 98 e despois, para salvar a dignidade ante o país e ante sí mesmo, atribúese o papel de árbitro na política española. Con todo, o equilibrio é precario, e na confusión medran os listos.”

Eduardo Mendoza: Riña de gatos, pp. 338-340.